Hordhac
Qandhada ama xumadda (fever) waa korodh aan caadi ahayn oo ku yimaada heerkulka jidhka, inta badanna waxay astaan u tahay cudur jidhka ka jira. Heerkulka caadiga ah ee jirka bini’aadamka wuxuu u dhexeeyaa 36.1°C ilaa 37.2°C, laakiin qandho waxay dhacdaa marka heerkulku gaadho 37.5°C iyo wixii ka sareeya.
Qandhada waa hab difaac oo uu jidhku kaga hortagayo cudurrada, gaar ahaan kuwa ay keenaan bakteeriyada (bacteria), fayraska (viruses), fangaska (fungi), iyo cudurrada kale. Xaalado badan, qandho ma ahan cudur laftiisa, balse waa calaamad muujinaysa in jidhku la dagaallamayo infekshan.
Qormadan, waxaan si qoto dheer u falanqeyn doonnaa:
- Noocyada qandhada
- Sababaha keena qandhada
- Calaamadaha lagu garto
- Sida loo ogaado qandhada
- Hababka daawaynta iyo ka hortagga
Qeybta 1: Noocyada Qandhada
Qandhada waxaa lagu kala saaraa dhowr nooc iyadoo loo eegayo muddada ay socoto iyo waxa sababay.
1.1. Qandho Muddadeedu Yar Tahay (Acute Fever)
- Waxay socotaa maalmo kooban (1-3 maalmood).
- Badanaa waxaa keena infekshannada fayraska iyo kuwa bakteeriyada, sida hargabka (flu), infekshanka dhegaha, ama shubanka.
1.2. Qandho Muddadeedu Dhex-dhexaad Tahay (Subacute Fever)
- Waxay socotaa todobaadyo (1–3 toddobaad).
- Waxaa keeni kara cudurro sida qandhada typhoid, brucellosis, ama cudurrada autoimmune-ka ah.
1.3. Qandho Muddadeedu Dheer Tahay (Chronic Fever)
- Waxay socotaa in ka badan 3 toddobaad.
- Waxaa keeni kara cudurrada sida tuberculosis (TB), cudurrada dhiigga (leukemia), iyo cudurrada difaaca jirka la xiriira sida HIV/AIDS.
1.4. Noocyada Kale ee Qandhada
- Qandho Joogta ah (Continuous Fever) – Heerkulka jidhka wuu sareeyaa inta badan maalinta oo dhan. Waxaa keena cudurrada sida pneumonia iyo typhoid fever.
- Qandho Meel Meel u Kordha (Intermittent Fever) – Heerkulka jirka wuu is beddelaa maalinta oo dhan, marna wuu sareeyaa marna waa caadi. Waxaa keeni kara cudurka malaria.
- Qandho Dib Usoo Noqota (Relapsing Fever) – Waxay si isku mid ah u imaanaysaa marar kala duwan, sida cudurka Borrelia recurrentis oo keena qandho dib usoo noqota.
Qeybta 2: Sababaha Keena Qandhada
Qandhada waxaa sababa waxyaabo kala duwan, laakiin kuwa ugu muhiimsan waa caabuqyada infekshanka ah, cudurrada difaaca jirka, ama xaaladaha kale ee caafimaad.
2.1. Fayras (Viral Infections)
Fayrasyada waa sababta ugu badan ee qandho keenta. Waxay keeni karaan cudurro badan oo ay ka mid yihiin:
- Hargabka (Influenza)
- COVID-19
- Cudurka Dengue Fever
- Cudurka Ebola
- Hepatitis (Cudurka beerka saameeya)
- Measles (Jadeecada)
2.2. Bakteeriyo (Bacterial Infections)
Bakteeriyadu waa noolaha keena cudurro badan, waxaana ay sababi karaan:
- Pneumonia (Infection sambabada ah)
- Tuberculosis (TB)
- Typhoid Fever
- Urinary Tract Infections (UTIs)
- Septicemia (Infection dhiigga gala)
2.3. Fungus (Fungal Infections)
Cudurrada fangaska keeno waxay keeni karaan qandho joogto ah, sida:
- Candidiasis – Waxaa keena fungus-ka Candida albicans.
- Histoplasmosis – Waxay keentaa xanuun sambabada ah oo keena qandho.
2.4. Cudurrada Difaaca Jidhka (Autoimmune Diseases)
Cudurrada difaaca jirka waxay sababi karaan qandho joogto ah, sida:
- Rheumatoid Arthritis (RA)
- Systemic Lupus Erythematosus (SLE)
- Crohn’s Disease
2.5. Kansarka iyo Cudurrada Dhiigga
Qaar ka mid ah cudurrada kansarka waxay sababi karaan qandho dheer, sida:
- Leukemia (Kansarka dhiigga)
- Lymphoma (Kansarka qanjidhada difaaca)
2.6. Qandhada Daroogada (Drug-Induced Fever)
- Qaar ka mid ah dawooyinka sida antibiotics, anti-seizure drugs, iyo chemotherapy drugs waxay sababi karaan qandho.
Qeybta 3: Calaamadaha Lagu Garto Qandhada
Calaamadaha qandhada waxay ku xirnaan karaan waxa sababay, laakiin inta badan waxaa la arkaa:
- Heerkulka jidhka oo kor u kaco (37.5°C iyo wixii ka sareeya)
- Qandho iyo dhidid badan, gaar ahaan habeenkii
- Madax xanuun iyo murqo xanuun
- Daal iyo tabardarri joogto ah
- Qalal iyo suuxdin (Haddii qandhada aad u sareyso: >40°C)
- Shuban iyo matag (Haddii uu jiro infekshan caloosha ah)
Qeybta 4: Sida Loo Ogaado Qandhada
Si loo ogaado sababta qandhada, dhaqtarka wuxuu isticmaalaa:
- Baadhitaanka Jidhka – Waxaa la eega qanjidhada, sambabada, beerka, iyo xanuunada jidhka ka muuqda.
- Thermometer (Cabirka Heerkulka Jidhka) – Heerkulka waxaa lagu cabiri karaa afka, kilkilaha, ama dabada.
- Tijaabooyinka Dhiigga (Blood Tests) – Waxaa lagu baarayaa infekshanka bakteeriyada, fayraska, ama cudurrada difaaca jirka.
- X-ray ama CT Scan – Haddii loo maleeyo in cudurku yahay mid sambabada ama beerka ku jira.
Qeybta 5: Hababka Daawaynta Qandhada
5.1. Dawooyinka Xanuunka Yareeya
- Paracetamol (Acetaminophen) – Waxay hoos u dhigtaa qandhada.
- Ibuprofen – Waxay caawisaa yareynta xanuunka iyo bararka.
5.2. Daawaynta Sababta Keentay Qandhada
- Haddii cudurku yahay bakteeriyo, waxaa la siinayaa antibiotics sida amoxicillin ama azithromycin.
- Haddii cudurku yahay fayras, dawo gaar ah lama hayo, laakin nasasho iyo cabitaanka dareeraha badan ayaa lagula taliyaa.
5.3. Daryeelka Guriga
- Cab biyo badan si looga hortago fuuqbaxa.
- Nasasho badan samee si jidhku uga hortago infekshanka.
- Qubeyska biyo diiran si qandhada loo dejiyo.
Gunaanad
Qandhada waa calaamad muujinaysa cudur ka jira jirka, waxaana sababi kara fayras, bakteeriyo, fangas, cudurrada difaaca jirka, ama xaalado kale. Daawayntu waxay ku xiran tahay sababta keentay, laakin dadka intooda badan waxay ka bogsadaan qandhada iyagoo isticmaalaya dawooyinka xanuunka yareeya, nasashada, iyo cabitaanka dareeraha badan.